Hoogbegaafdheid herkennen
Het begin van een zoektocht
Als je over hoogbegaafdheid nadenkt begint vaak je zoektocht op Google... En die oh zo lekker makkelijke afvinklijstjes met kenmerken zijn snel gevonden… En herkenbaar! Maar helaas zijn ze bijna altijd onjuist of onvolledig. Hoogstens ontdek je of je een reden hebt om verder onderzoek te doen. Deze website is een goed begin voor serieuze, waar mogelijk, op wetenschap gebaseerde informatie.
Wil jij nog meer weten over hoogbegaafdheid?
Maak direct een afspraak. Vanuit Arnhem bestrijk ik het hele land, en online ook in het buitenland.
Kenmerken hoogbegaafdheid
Wat is hoogbegaafdheid?
Hoogbegaafdheid is een complex concept en bovendien een sociaal construct. Het kent verschillende definities (zie Kennisbank), benaderingen en denkmodellen, die ieder hun eigen toegevoegde waarde en beperkingen hebben. Maar een hoge intelligentie (zonder harde IQ grens) staat in alle modellen centraal.
'Dé hoogbegaafde' bestaat niet, het is een hele diverse groep met onderling veel verschillen. Een hoogbegaafd kind laat zichzelf op een andere manier zien dan een hoogbegaafde volwassene, maar voor beiden geldt:
- Hoogbegaafd denken gaat snel, complex en associatief
- Hoogbegaafd leren gaat gedreven en nieuwsgierig en makkelijk bij interesse. Het gaat moeilijker als het veel herhaling is, geen nut lijkt te hebben of je niet interesseert…
- Hoogbegaafd ervaren en voelen gaat vaak diep, intens en complex
- Er is een grote behoefte aan autonomie, rechtvaardigheid, onderzoeken en creëren
Hoogbegaafd 'zijn' en 'output'
Hoogbegaafdheid gaat dus over je zíjn en over je ontwikkelingspotentieel. Dat met oefening, motivatie en creativiteit kan leiden tot iets moois, fijns of bijzonders. Kan.
Als je tenminste ook kansen krijgt.... Die kunt aangrijpen .... In een veilige omgeving.... In goede (geestelijke en lichamelijke) gezondheid.... Met voldoende middelen.... en met voldoende slaap....!
Als een van deze factoren mist hoef je er helemaal niets van te zien. Op dat moment. Maar het potentieel zit er wèl. Grote kans dat dat ongebruikte potentieel gaat schuren en tot ander (opvallend) gedrag leidt.
Je kunt dus niet altijd aan iemand zijn resultaten of 'output' zien of er hoogbegaafdheid speelt. Veel mensen met deze kenmerken haken namelijk al vroegtijdig af, maken slordigheidsfouten bij te makkelijke opdrachten, proberen niet op te vallen met (te) goede cijfers of perfectioneren het halen van de 'net-voldoende'.
(Zie de modellen van: Delphi, Renzulli, Gagné in Kennisbank).
IQ-test/Hoogbegaafdheid test
"Is er een IQ-test nodig om over hoogbegaafdheid te kunnen spreken?"
Het korte antwoord: Nee.
Hoogbegaafdheid gaat inderdaad over een hoge intelligentie (IQ). De strikte grens van 130 die vroeger werd gehanteerd is wetenschappelijk al een tijd verlaten, al kom je hem nog veel tegen op Google.
Die oude afkapwaarde schrikt veel mensen af (“Oeh, dat scoor ik vast niet…”), waardoor ze denken dat hoogbegaafdheid niet over hen gaat. Maar een IQ-test geeft geen 'diagnose' hoogbegaafdheid, die meet de hoogte van intelligentie. Onder de omstandigheden van dat moment.
Er kan echter, om allerlei redenen, lager gescoord worden op een IQ-test dan 130 terwijl er toch sprake is van hoogbegaafdheid. Gezondheidsredenen, psychisch welbevinden maar ook bijvoorbeeld uitzonderlijke hoogbegaafdheid. Een ervaren deskundige herkent iemand aan zijn hoge intelligentie en de andere kenmerken van hoogbegaafdheid.
Een IQ-test kan dan wel waardevolle aanvullende informatie geven, zoals bij uitzonderlijke hoogbegaafdheid (UHB) of een disharmonisch profiel. Maar hij is duur, moet vaak zelf betaald worden en is dus vaak niet nodig.
Een IQ-test als voorwaarde stellen om over hoogbegaafdheid te kunnen spreken is niet alleen onjuist en onzinnig, het werkt ook sociale ongelijkheid in de hand. Sowieso moet je je afvragen of en waarom je dat 'label' nodig hebt. Het is nuttiger om te kijken welke informatie over hoogbegaafdheid voor jou passend en helpend is.
Veel volwassenen vinden het moeilijk om te accepteren dat ze misschien wel kenmerken van hoogbegaafdheid hebben. Een IQ-test kan dan nodig zijn om het te durven geloven. Dat is natuurlijk helemaal ok. Maar nódig is hij niet.
Hoogbegaafdheid en ADHD
Wat is het verschil?
Dit is een ingewikkelde vraag zonder eenduidig antwoord. Er is zijn nogal wat verschillende, soms zeer uiteenlopende, visies onder wetenschappers op het gebied van zowel "hoogbegaafdheid" als "ADHD". Beiden zijn clusters van observaties en gedragingen waarbij we nog zoeken naar hoe het zit.
Grofweg zou je kunnen stellen dat de kenmerken van "ADHD" bij iemand met "ADHD" te zien zijn in èlke leefomgeving en ongeacht het onderwerp. De aandacht is niet te sturen.
Bij iemand waarbij "hoogbegaafdheid" speelt en geen "ADHD" zie je de aandachtsproblemen afwisselend wel en niet. Bijvoorbeeld op school wel bij Frans, en niet bij Wiskunde (of andersom). Het heeft dan meer te maken met interesse, motivatie en nut.
Dubbelbijzonder/twice-exceptional (2E)
Iemand kan echter ook kenmerken van "ADHD" èn "hoogbegaafdheid". Dat noemen we een dubbeldiagnose of dubbelbijzonder. Dan zie je vaak dat iemand zijn uitdagingen met zijn intellect kan opvangen, waardoor er nèt geen problemen ontstaan en vakken of deadlines toch (vaak op het nippertje) gehaald worden. Maar iemand is wel heel moe van het constant maar moeten oplossen van zijn/haar "bijna-problemen". Vaak komt iemands potentieel dan niet naar (eigen) behoefte tot ontwikkeling.
Ook hierbij gaat het echter niet om welk label, maar welke behoeften erachter liggen (denk bijvoorbeeld: begeleiding, uitdaging, structuur, gezien worden). Soms kan een formeel label (tijdelijk) nodig zijn voor toegang tot bepaalde diensten. Denk hierbij aan: toegang tot plusklas, verrijkingsmateriaal, versnellen of bijvoorbeeld therapie of medicatie. Dan kan het nuttig zijn om extra diagnostiek te doen.
Hoogbegaafdheid onderzoeken
Wat heeft het voor nut?
Concreet kan hoogbegaafdheid bij jezelf of bij je kind (h)erkennen helpen op de volgende manieren:
- Erkennen dat je hoogbegaafd denkt helpt om je talent en je behoeften serieus te nemen
- Begrip van hoogbegaafdheid maakt betere communicatie met je omgeving mogelijk
- Inzicht in hoogbegaafdheid kan een deel van je levensloop verklaren
- Het kan je helpen om beter je toekomst en carrière vorm te geven
- Kennis over hoogbegaafdheid voorkomt onnodige verwijzingen naar de GGZ
- Kinderen kunnen echt leren léren als ze op hun eigen niveau worden uitgedaagd en begeleid
- Het helpt je de mismatch begrijpen die je soms ervaart met anderen. Je kunt je kind uitleggen dat die mismatch niet hun ‘schuld’ is.
- Je kunt doelgerichter op zoek naar 'gelijkgeschakelden/gelijkgestemden'
- En zoals eerder gezegd: soms heb je een formeel label nodig om toegang te krijgen tot bepaalde voorzieningen... (ben ik geen voorstander van)
Welk onderzoek?
Een ervaren deskundige heeft aan één of een aantal gesprekken vaak voldoende om te kunnen zeggen of hoogbegaafdheid een rol speelt. Hiervoor wordt een biografische vragenlijst en een anamnese afgenomen. Om je vermoeden verder te onderbouwen en de behoeften beter te kunnen inschatten kun je bij kinderen daarnaast nog een didactisch onderzoek doen. Of een intelligentie-onderzoek als het beeld complex is, je twijfelt of als er mogelijk sprake is van uitzonderlijke hoogbegaafdheid (UHB).
Bij volwassenen zijn gesprekken meestal voldoende. Soms geloven zij echter pas in hun eigen hoogbegaafdheid als ze een IQ-test hebben gedaan. Dan verwijs ik hen daarvoor.
Label positief of negatief?
Zitten er nadelen aan het label 'hoogbegaafd'?
JA. En die zijn er vooral aan het Label ‘Hoogbegaafd ZIJN’, veel minder bij het label ‘kenmerken hebben van hoogbegaafdheid’. Ik hou er dan ook niet van om te zeggen dat iemand hoogbegaafd ís.
Hoogbegaafd zíjn
Geeft de indruk dat je:
- met bewijs onomstotelijk kan aantonen dat iemand wel/niet hoogbegaafd is (niet waar)
- je altijd alles meteen begrijpt, kan onthouden of bij alles bijzonder intelligente gedragingen laat zien (absoluut niet waar).
- je in essentie anders bent dan anderen (zijn we allemaal), of zelfs meer waard, beter, dan anderen (zijn we geen van allen). Dit roept ook vaak weerstand op van de omgeving.
Op social media ligt daarnaast de focus bij ‘Hoogbegaafd ZIJN’ vaak op klachten, symptomen en gedragsproblemen die allemaal zouden komen doordat iemand ‘hoogbegaafd IS’. En dan kun je er dus ook niets aan doen. Want: “Ik ben nou eenmaal hoogbegaafd, daar komt dat door.”
Kenmerken hebben van hoogbegaafdheid
Heeft als voordelen:
- Het geeft nuance: het gaat om gedrag waarover je een vermoeden hebt, het is geen absolute waarheid
- Het biedt ruimte: Je hoeft het niet altijd te kunnen zien. De persoon kan meer zichzelf zijn, af en toe domme opmerkingen maken en onvoldoendes halen. Zonder prestatiedruk om de hoogbegaafdheid te laten zien
- Focus ligt meer op behoeften in plaats van een focus op het ‘anders of speciaal zijn’
Hoogbegaafdheid en psychiatrie
Geeft hoogbegaafdheid een verhoogd risico op psychische klachten?
Hoogbegaafdheid op zichzelf is geen risico voor psychische klachten. Je moet je behoeften alleen wel (h)erkennen en er een beetje naar kunnen handelen. Anders kan het wel tot klachten leiden. Dat komt dan door de sociale ervaring van de hoogbegaafdheid, niet door de hoogbegaafdheid zelf.
Als (enkele) voor jou belangrijke personen je steunen in je enthousiasme, je nieuwsgierigheid en in hoe je de wereld ervaart dan heb je gewoon dezelfde veilige basis (en risico’s) als iemand met een gemiddelde begaafdheid die deze steun ontvangt.
Door de intensiteit waarmee een hoogbegaafde het leven, zijn omgeving of zijn lijf ervaart, kunnen klachten er wel anders, heviger of dieper uitzien.
In de GGZ
Omdat er nog weinig kennis is in de medische wereld over hoogbegaafdheid kunnen sommige kenmerken van hoogbegaafdheid leiden tot misdiagnoses (vooral in de psychiatrie).
Bovendien kan iemand natuurlijk ook zowel kenmerken van hoogbegaafdheid hebben èn een psychiatrische diagnose die klopt, dat noemen we dubbelbijzonder (in het Engels twice-exceptional/2E).
In therapie doorziet de patient de intentie van de therapeut vaak snel, waardoor zij soms sociaal wenselijke antwoorden geven om de therapeut een plezier te doen of juist geïrriteerd raken omdat ze het idee krijgen dat de therapeut hen als dom behandelt. (Zie ook de Leaflet van het iHBV voor 'goed gesprek met je huisarts')
Vaak is er een andere manier van aanpak nodig in behandeltrajecten. Bijvoorbeeld meer ruimte voor autonomie, flexibel door therapieplannen heen kunnen springen, kortere behandeltrajecten en soms wisselen van behandelaren. Hiermee vergroot je de kans van slagen van de therapie.
Wil je hier meer over weten, kijk dan vooral ook even bij het Landelijk Kennisnetwerk Psychiatrie & Hoogbegaafdheid.
Overidentificatie
Overidentificatie betekent dat je jouw label teveel van je identiteit laat bepalen. Dat is niet behulpzaam. Een label is geen excuus om gedrag waar je last van hebt te laten voortbestaan. Jij blijft als persoon zelf verantwoordelijk voor wat je doet en hoe je omgaat met een ander. Mijn advies is dan ook: Integreer de voor jou relevante kennis over hoogbegaafdheid in je systeem en laat het dan vooral, op tijd, ook weer los. Jij bent jij en een van de dingen die jou jou maken is je snelle en complexe denken, maar jij bènt dat niet. Jij bent méér.
Waardevolle websites
Wil je meer weten? Deze websites zijn een goed begin:
- www.ihbv.nl (combinatie van alle perspectieven)
- https://kennisnetwerkphb.nl (wetenschappelijk en praktisch perspectief)
- https://nationaltalentcentre.nl (wetenschappelijk perspectief)
- https://stichtinghoogbegaafd.nl (meer ervaringsgericht)
- https://talentstimuleren.nl (combinatie van alle perspectieven) (hier ook goede uitleg over de meest bekende denkmodellen)
Waardevolle boeken
Dit zijn boeken die ik in mijn eigen proces en tijdens mijn opleiding ben tegen gekomen en die mijn beeldvorming op een belangrijke manier hebben beïnvloed of uitgedaagd. Op alfabetische volgorde. (In vet gedrukt zijn wat mij betreft goede startpunten in een HB-zoektocht.)
Gevormd of vervormd? - Jan Bransen
Uitzonderlijk talent - Frans Corten
Leven met Intensiteit - Susan Daniels & Michael M. Piechowski
Het IQ en de intelligentie - Martine F. Delfos
Hoogbegaafdheid: emotionele ontwikkeling bij kinderen en (jong)volwassenen - Mia Frumeau
Hoogbegaafde kinderen versnellen niet - Renata Hamsikova
Intens, authentiek en vrij - Renata Hamsikova
Hoogbegaafde hulpzoekers - L. Hoiting & N. Nauta
Transcend - Scott Barry Kaufman
Meer dan Intelligent - Prof. dr. Tessa Kieboom
Opgeruimd leven met ADHD - Kolberg en Nadeau
Hyper Sapiens - Sandra Kooij
Intens Mens - Lotte van Lith
Het drama van het begaafde kind - Alice Miller
Hoogbegaafde senioren - Noks Nauta
Ongeleide projectielen op koers - Noks Nauta
De jongen die opgroeide als hond - Perry & Szalavitz
APA Handbook of Giftedness and Talent - Pfeiffer
(Hardcover niet meer leverbaar, wel als e-book, ook losse hoofdstukken beschikbaar)
Bijdehante baby's en pittige peuters - Liliane vd Poel
Te intelligent om gelukkig te zijn - Jeanne Saud - Facchin
Praktijkboek hoogbegaafdheid in psychotherapie - Adriaan Sprey
Hoogbegaafd in de praktijk - Rianne van de Ven
Hoogbegaafde volwassenen - Rianne van de Ven
In the Know - Russell T. Warne
Misdiagnose en dubbeldiagnose bij hoogbegaafdheid - James Webb
Waardevolle media
Voor als je informatie graag kijkend tot je neemt
Desirée Houkema - Gezien worden en jezelf laten zien - conferentie 'Bijzonder Begaafd' op 12 oktober 2017 in Nieuwegein, georganiseerd door het Informatiepunt Onderwijs & Talentontwikkeling (SLO)
Jim Delisle - Doing poorly on purpose: Underachievement and the quest for dignity - conferentie 'Bijzonder Begaafd' op 12 oktober 2017 in Nieuwegein, georganiseerd door het Informatiepunt Onderwijs en Talentontwikkeling (SLO)
Matt Zakreski - Giftedness and the Imposter Syndrome - Ignite Your Leadership Summit Juli 2021
Joseph Renzulli - What is giftedness? Een uitleg van het drie-ringen model van hoogbegaafd gedrag
Francoys Gagné - What is giftedness and talent? Uitleg van hoe aanwezig potentieel (gift) kan worden omgezet in iets zichtbaars bijzonders (talent) (DMGT 2.0 model)
Tessa Kieboom en Kathleen Vendrickx - Impact van embodio's (valkuilen) op jongeren met een sterk ontwikkelingspotentieel - ECHA Congress 2022
Jessica McCabe - Failing at normal, an ADHD success story - TEDx Bratislava. Haar verhaal over hoogbegaafdheid en ADHD
De Utopie van Sofie - documentaire over Onderwijsspecialist Sofie die een HB-klas start
Hoogbegaafd de Podcast - Podcast serie van Kristel van Eijk over hoogbegaafdheid, de uitdagingen en de positieve kanten.