Hoogbegaafdheid herkennen
Het begin van een zoektocht
Een zoektocht begint vaak met Google. Daar vind je checklists vol herkenning, maar helaas ook veel onzin. Ze zijn zelden compleet of kloppend. Zie ze als een eerste aanzet tot verder onderzoek. Deze website biedt een serieuzer startpunt: waar mogelijk gebaseerd op wetenschap.
Wil jij nog meer weten over hoogbegaafdheid?
Maak direct een afspraak. Vanuit Arnhem bestrijk ik het hele land, en online ook in het buitenland.
Kenmerken hoogbegaafdheid
Wat is hoogbegaafdheid?
Een complex en sociaal bepaald begrip, zonder een definitie die in het hele werkveld gedeeld wordt. Wel staat in alle modellen een hoge intelligentie centraal, meestal zonder harde IQ-grens.
Er is geen standaard hoogbegaafde. Een kind laat het anders zien dan een volwassene. En ieder kind of volwassene weer op zijn eigen manier. Maar vaak geldt:
- Denken: snel, complex en associatief
- Leren: gedreven, nieuwsgierig, snel bij interesse; moeite met herhaling of onduidelijk nut
- Voelen: intens, diep, genuanceerd
- Behoeften: autonomie, rechtvaardigheid, creëren, onderzoeken
Hoogbegaafd 'zijn' en 'output'
Hoogbegaafdheid gaat over wie je bent én wat je potentieel is. Maar dat potentieel zie je alleen als ook de omstandigheden kloppen: veiligheid, gezondheid, energie, ruimte.
Is dat er niet? Dan blijft het potentieel verborgen — en leidt het soms juist tot opvallend gedrag. Je kunt hoogbegaafdheid dus niet altijd zien aan prestaties. Veel mensen haken vroegtijdig af of saboteren hun eigen uitblinken.
(Zie ook de modellen van Delphi, Renzulli en Gagné.)
IQ-test/Hoogbegaafdheid test
"Is er een IQ-test nodig om over hoogbegaafdheid te kunnen spreken?"
Nee. Hoogbegaafdheid gaat over intelligentie, maar niet over een vast getal. De grens van 130 is achterhaald.
Een IQ-test kan ondersteunen bij twijfel, bij vermoeden van uitzonderlijke hoogbegaafdheid of als iemand het pas gelooft met bewijs. Maar het is geen vereiste, en zeker niet zaligmakend.
Een ervaren professional herkent hoogbegaafdheid aan meer dan een score. En een test is duur, niet altijd toegankelijk en soms onnodig beperkend.
Er kan bovendien, om allerlei redenen, lager gescoord worden op een IQ-test dan 130 terwijl er toch sprake is van hoogbegaafdheid. Gezondheidsredenen, psychisch welbevinden maar ook bijvoorbeeld uitzonderlijke hoogbegaafdheid.
Een IQ-test als voorwaarde stellen om over hoogbegaafdheid te kunnen spreken is niet alleen onjuist en onzinnig, het werkt ook sociale ongelijkheid in de hand. Sowieso moet je je afvragen of en waarom je dat 'label' nodig hebt.
Het is vaak nuttiger om te kijken welke informatie over hoogbegaafdheid voor jou passend en helpend is. Kortom, welke behoeften er zijn en daar bij aansluiten.
Hoogbegaafdheid en ADHD
Wat is het verschil?
Hierop is geen eenduidig antwoord. Er is zijn nogal wat verschillende, soms zeer uiteenlopende, visies onder wetenschappers op het gebied van zowel "hoogbegaafdheid" als "ADHD". Beiden zijn clusters van observaties en gedragingen waarbij we nog zoeken naar hoe het zit. Bovendien is er veel overlap tussen beiden.
Vaak zeggen we: ADHD uit zich meestal in álle situaties, ongeacht onderwerp. Bij hoogbegaafdheid zie je aandachtsproblemen vaak alleen bij gebrek aan interesse of uitdaging.
Ze kunnen echter ook beiden tegelijk voor komen. Dat heet 'dubbelbijzonder' of 'twice-exceptional (2E)'
Dan zie je dat iemand veel opvangt met z'n denkvermogen, maar intern overbelast raakt. Het potentieel komt dan niet volledig tot bloei.
Wat iemand dan nodig heeft? Dat kan een label zijn, maar is in ieder geval passende begeleiding, uitdaging, structuur en erkenning.
Soms is een formeel label voor toegang tot extra ondersteuning. Denk aan: toegang tot plusklas, verrijkingsmateriaal, versnellen of bijvoorbeeld therapie of medicatie. Dan kan het nuttig zijn om extra diagnostiek te doen.
Maar kijk altijd naar het hele plaatje: gedrag, context, motivatie en tempo.
Hoogbegaafdheid onderzoeken
Waarom zou je het willen onderzoeken?
Omdat inzicht helpt. Jezelf of je kind herkennen als hoogbegaafd kan:
- Je talent en behoeften valideren
- Communicatie met anderen verbeteren
- Je levensloop helpen duiden
- Toekomstkeuzes richting geven
- Onnodige GGZ-verwijzingen voorkomen
- Kinderen beter leren leren
- Mismatches begrijpen en uitleggen
- Gelijkgestemden vinden
Hoe werkt onderzoek?
Een paar gesprekken, ondersteund door biografie en anamnese, zijn meestal voldoende. Bij kinderen kan aanvullend didactisch of intelligentieonderzoek zinvol zijn. Bij volwassenen is een test vaak niet nodig — tenzij iemand die zelf wil.
Label positief of negatief?
Zitten er nadelen aan het label 'hoogbegaafd'?
JA. En die zijn er vooral aan het Label ‘Hoogbegaafd ZIJN’, veel minder bij het label ‘Kenmerken hebben van hoogbegaafdheid’. Ik hou er dan ook niet van om te zeggen dat iemand hoogbegaafd ís.
Hoogbegaafd zijn Klinkt absoluut, wekt verwachtingen en roept weerstand op. Het suggereert bewijs, uitzonderlijkheid en prestatie. En het sluit niet aan bij hoe mensen zich dagelijks gedragen of voelen.
Kenmerken hebben van hoogbegaafdheid Geeft ruimte, nuance en realisme. Je hoeft het niet altijd te laten zien. Het draait om behoeften, niet om bewijs.
Hoogbegaafdheid en psychiatrie
Geeft hoogbegaafdheid een verhoogd risico op psychische klachten?
Hoogbegaafdheid op zich verhoogt het risico op psychische klachten niet. Maar als je behoeften niet gezien worden, kan dat wél klachten geven. De oorzaak zit dan in de sociale ervaring, niet in het denken zelf.
Door de intensiteit waarmee een hoogbegaafde het leven, zijn omgeving of zijn lijf ervaart, kunnen klachten er wel anders, heviger of dieper uitzien.
In de GGZ leidt onbekendheid met hoogbegaafdheid daarom nog vaak tot misdiagnoses. En tot behandelingen die niet aansluiten.
Bovenmatig vaak hoor je dat rollen omdraaien: de therapeut vraagt de patient om hulp of inzichten.
Vaak ook wordt de intentie van de therapeut doorzien en geeft de hoogbegaafde 'antwoorden die hij denkt dat de therapeut wil horen'.
Ook haken patiënten af als zij als 'dom' behandeld worden of te simpele dingen moeten doen. Zie ook de Leaflet van het iHBV voor 'goed gesprek met je huisarts')
Een andere benadering helpt: meer autonomie, minder protocollen, en therapie op maat. Denk aan kortere trajecten of wel/niet wisselen van behandelaar. Hiermee vergroot je de kans van slagen van de therapie.
Wil je hier meer over weten, kijk dan vooral ook even bij het Landelijk Kennisnetwerk Psychiatrie & Hoogbegaafdheid.
Overidentificatie
Een label is geen identiteit. Laat het je helpen waar het nodig is, maar draag het niet als excuus of beperking. Jij bent meer dan je denksnelheid. Gebruik wat klopt, en laat los wat niet meer dient.
Waardevolle websites
Wil je meer weten? Deze websites zijn een goed begin:
- www.ihbv.nl (combinatie van alle perspectieven)
- https://kennisnetwerkphb.nl (wetenschappelijk en praktisch perspectief)
- https://nationaltalentcentre.nl (wetenschappelijk perspectief)
- https://stichtinghoogbegaafd.nl (meer ervaringsgericht)
- https://talentstimuleren.nl (combinatie van alle perspectieven) (hier ook goede uitleg over de meest bekende denkmodellen)
Waardevolle boeken
Dit zijn boeken die ik in mijn eigen proces en tijdens mijn opleiding ben tegen gekomen en die mijn beeldvorming op een belangrijke manier hebben beïnvloed of uitgedaagd. Op alfabetische volgorde. (In vet gedrukt zijn wat mij betreft goede startpunten in een HB-zoektocht.)
Gevormd of vervormd? - Jan Bransen
Uitzonderlijk talent - Frans Corten
Leven met Intensiteit - Susan Daniels & Michael M. Piechowski
Het IQ en de intelligentie - Martine F. Delfos
Hoogbegaafdheid: emotionele ontwikkeling bij kinderen en (jong)volwassenen - Mia Frumeau
Hoogbegaafde kinderen versnellen niet - Renata Hamsikova
Intens, authentiek en vrij - Renata Hamsikova
Hoogbegaafde hulpzoekers - L. Hoiting & N. Nauta
Transcend - Scott Barry Kaufman
Meer dan Intelligent - Prof. dr. Tessa Kieboom
Opgeruimd leven met ADHD - Kolberg en Nadeau
Hyper Sapiens - Sandra Kooij
Intens Mens - Lotte van Lith
Het drama van het begaafde kind - Alice Miller
Hoogbegaafde senioren - Noks Nauta
Ongeleide projectielen op koers - Noks Nauta
De jongen die opgroeide als hond - Perry & Szalavitz
APA Handbook of Giftedness and Talent - Pfeiffer
(Hardcover niet meer leverbaar, wel als e-book, ook losse hoofdstukken beschikbaar)
Bijdehante baby's en pittige peuters - Liliane vd Poel
Te intelligent om gelukkig te zijn - Jeanne Saud - Facchin
Praktijkboek hoogbegaafdheid in psychotherapie - Adriaan Sprey
Hoogbegaafd in de praktijk - Rianne van de Ven
Hoogbegaafde volwassenen - Rianne van de Ven
In the Know - Russell T. Warne
Misdiagnose en dubbeldiagnose bij hoogbegaafdheid - James Webb
Waardevolle media
Voor als je informatie graag kijkend tot je neemt
Desirée Houkema - Gezien worden en jezelf laten zien - conferentie 'Bijzonder Begaafd' op 12 oktober 2017 in Nieuwegein, georganiseerd door het Informatiepunt Onderwijs & Talentontwikkeling (SLO)
Jim Delisle - Doing poorly on purpose: Underachievement and the quest for dignity - conferentie 'Bijzonder Begaafd' op 12 oktober 2017 in Nieuwegein, georganiseerd door het Informatiepunt Onderwijs en Talentontwikkeling (SLO)
Matt Zakreski - Giftedness and the Imposter Syndrome - Ignite Your Leadership Summit Juli 2021
Joseph Renzulli - What is giftedness? Een uitleg van het drie-ringen model van hoogbegaafd gedrag
Francoys Gagné - What is giftedness and talent? Uitleg van hoe aanwezig potentieel (gift) kan worden omgezet in iets zichtbaars bijzonders (talent) (DMGT 2.0 model)
Tessa Kieboom en Kathleen Vendrickx - Impact van embodio's (valkuilen) op jongeren met een sterk ontwikkelingspotentieel - ECHA Congress 2022
Jessica McCabe - Failing at normal, an ADHD success story - TEDx Bratislava. Haar verhaal over hoogbegaafdheid en ADHD
De Utopie van Sofie - documentaire over Onderwijsspecialist Sofie die een HB-klas start
Hoogbegaafd de Podcast - Podcast serie van Kristel van Eijk over hoogbegaafdheid, de uitdagingen en de positieve kanten.